Novo doba i u njemu novi ljudi O Valjevu u prvim decenijama 19. veka Zdravko Ranković

podnaslovi } Novo doba i u njemu novi ljudi Novo oslobađanje Valjeva od Turaka Magistrat (sud) valjevski nastavio je rad 1815 Ako je suditi samo po spiskovima

Ako je suditi samo po spiskovima

prenumeranata na knjige, najraniji posleustanički "detonastavnik valjevske junosti" bio je Georgije Gavrilović. On se 1830. pretplatio na knjigu Konstantina Pejčića "Rukovoditelj k sveopštem zdravlju", a 1832. na "Sabor istine i nauke" Jovana Stejića. Postoje, doduše, tvrdnje da je u Valjevu škola obnovljena još 1818. godine i da je u njoj učiteljevao Ivan Treptalo, rodom iz Srednje Dobrinje. Tu školu su osnovali sami građani pa su oni i učitelje plaćali. Đorđe Magarašević je svedočio da je 1827. u valjevskoj školi "skoro 50 učenika bilo", a učitelj im (došao iz Srema) imao godišnju platu od 500 groša. Gavrilovićevi sledbenici na učiteljskom poslu u Valjevu su od 1832. godine bili Atanasije Riza i Mihailo Popović.

Inače, najraniji podaci o stanovništvu Valjeva u vremenu posle Drugog ustanka su iz 1819. godine kada je u ovoj varoši bilo 118 poreskih glava (oženjenih punoletnih muškaraca), nastanjenih u 109 kuća. Svi oni su pripadali srpskom življu. Joakim Vujić je 1826. tvrdio da Valjevo ima 150 srpskih kuća, u haračkom tefteru iz 1833. godine upisano je 159 hrišćanskih domova sa 465 haračkih glava. Popis iz 1834. je precizniji, po njemu je u varoši bilo 140 kuća sa 893 stanovnika (530 muških, 363 ženskih).

Iz 1836. godine postoji dokumenat da je tada ovde bilo 113 trgovaca, zanatlija i mehandžija. Sudeći po svemu tome, izgleda da je tokom čitave prve polovine 19. veka Valjevo imalo manje od hiljadu stanovnika.
U prve tri decenije 19. veka valjevsko stanovništvo je činilo i izvestan broj žitelja islamske veroispovesti, uglavnom sitnih trgovaca i zanatlija, o kojima se uvek govori kao o Turcima. Oni su 1818. živeli u dvadesetak kuća, a 1826. godine, takođe prema svedočenju Joakima Vujića, u 30 domova.

Preobražaju koji je Valjevo doživljavalo posle Drugog ustanka najviše su doprinosili novi ljudi u ovoj varoši, bilo da je reč o doseljenicima iz okolnih sela ili iz udaljenih krajeva - iz Užičke i Sokolske nahije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore.

LITERATURA
P. M. Nenadović, Celokupna dela, Beograd 1928; P. M. Drašković, Koga dana je oslobođeno Valjevo 1804. godine, Istoriski glasnik, br. 1-2, Beograd 1954; B. Peruničić, Grad Valjevo i njegovo upravno područje 1815-1915, Valjevo 1973; O. Gavrilović, Valjevski okružni sud 1815-1865. godine, Beograd 1973; M. Isailović, Osnovne škole u Valjevskom kraju 1804-1918, Valjevo 1985; P. M. Drašković, Valjevo u prošlosti, Valjevo 1987; St. Vojinović, Pretplatnici iz Valjeva i okoline na knjige, novine i časopise, Kalendar "Valjevac" za 1996; B. Krivošejev, Valjevo. Nastanak i razvoj grada, Valjevo 1997; Lj. Popović, Valjevski panađuri u prvoj polovini 19. veka, "Glasnik" IAV, br. 36, Valjevo 2002, 5-16.